Ұлттық мәртебеге мүдделі театрлар ұлтқа жақын ба?

Әр кезең өз авторын туғызады. Өміршең классика­ның көрерменге берері де, үйретері де көп. Алайда өз дәуіріне үн қатқан, өз уақытының жүгін көтерген заманауи драматургтердің шығармалары театр сахнасында әрдайым кешегі кезең туындыларымен бірдей деңгейде көрініс таба бермейді. Бүгінгі драматургтер қоғам тарапынан «Шекспир мен Чехов сияқты жаза алмай­сыңдар» деген өткір сынды жиі естиді. «Жазған пьесам сахнада қойылмайды» деп немесе қойылған күнде де, «іштен шыққан шұбар жылан», көз майын тауысып, жан жүрегімен жазған пьесасының режиссерлердің «пышағына» ілініп, аяу­сыз туралып, жұтаң тартып шығатынына наразы драматург өзінше өкпелі. «Олардың жазған пьесалары жарамсыз. Сюжеті солғын, идеясы әлжуаз, кейіпкер характерлеріне дейін ұқсас, қарабайыр, тартымсыз» деп режиссер шарасыздық танытады. Драматург пен театрдың, драматург пен режиссердің арасындағы байланыстың белгілі бір жүйеге түспеуі – бүгінгі қазақ театрының шешімін күткен өзекті мәселелерінің бірі. «Драматург – режиссер – көрермен» тізбегінде жұмыс істейтін театр­лар өз репертуарын жасайтын автор-драматургпен шығармашылық байланысын қамтамасыз ететін заманға сай оңтайлы тетіктерін таба алған жоқ.
Ортақ мәмілеге келе алмай тартысып жүретін екі тарап­тың пікірталасы толассыз айтылып келе жатқанын ескер­геннен болар, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Театр және кино бөлімінің меңгерушісі, танымал театр сыншысы, өнертану кандидаты Амангелді Мұқан драматургтер мен театр режиссерлерінің басын қосып, күрделі мәселенің көлеңкесі мен күнгейі туралы әңгіме өрбітті. Ұлттық әдебиеттің бас драматургі М.Әуезовтің Музей-үйінде өткен жиынға жиырмадан астам театр маманы қатысты. Шығарма талантты автордың қаламынан туса, жазылған дүние мазмұн жағынан терең, мәселе қою жөнінен өткір болса, театр сахнасында қойылуына не кедергі? Оларды қалай жақындатуға болады және театрға, көрерменге қажетті сапалы пьеса жазуды қалай жолға қоюға болады? Міне, бұл – сұрақ. Мақсаты – мәселенің басында тұрған екі тарапты, екі үлкен шығармашылық топ – автор-драматург пен театрды (режиссер, директор) жақындастыру.

Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ,

жазушы-драматург:

– Кез келген елдің мәдени дә­ре­­жесі ең алдымен, театр өнерінің же­тіс­тігімен бағаланады. Былай қара­саңыз, бізде бұл жөнінде еш­қандай күрделі мәселе жоқ сияқ­ты.­ Өйткені Қазақстанда театр өне­рінің өсіп-өркендеуіне барлық жағ­дай жасалған. Мысалы, соң­ғы­ жылдары көптеген театр­ға жаңа ғимарат берілді. Театр­­­лар­ға республикалық және жер­­гілікті бюджеттен­ қар­­­жы бөлу де ойдағыдай ше­шіл­ген. Ака­де­мия­лық, ұлт­тық мәр­те­бе­ алған өнер ұжым­да­ры да бар­шы­лық. Театр қай­рат­кер­лері құр­­метті атақтар мен наг­ра­да­лар­ға, президенттік, мем­ле­кет­­тік стипендияларға, басқа да қол­дау­лар мен қамқорлықтарға ие бо­луда. Театр мамандарын­ да­йындау да жүйелі қолға алын­ған. Жыл сайын түрлі театр фести­валь­­дері де өткізіліп келеді.

– Демек театрларымызды бұ­рынғыдан да өркендетіп, кө­рермендерді көбейтіп, жа­ңа­ биікке көтеруге толық мүм­кіндік бар. Ал енді бұл мүм­кін­дік қалай пайдаланылуда, олар­дың нәтижесі қандай?

Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:

– Бұл ретте ерекше ойлан­ды­ра­тын бір мәселе бар. Кез кел­ген халықтың театры сол ха­лықтың ұлттық драматургиясы­ өр­кендемей ешқашан алға бас­пай­ды. Сондықтан да әлемдегі театр­лардың бәрі ең алдымен, өз драматургтерін ардақтайды; бірінші кезекте өздерінің ең үздік, көркемдік сапасы жоғары шығар­маларын сахналайды. Театр­лар­дың репертуарлық саясаты да бірінші кезекте осы бағытта жүр­гізіледі. Ал еліміздегі жағ­дай бұған керісінше. Біздің театр­ларымыздың репертуары­на­ қарап отырсақ, шетелдік автор­лар­дың туындылары өте көп еке­нін бірден байқаймыз.

Сонда қалай, біздің театрлар атауы қазақтікі болғанымен өз­ге­ елдердің тыныс-тіршілігін кө­рсетіп, насихаттау үшін құ­рыл­ған­ ба? Театрларымыз ұлт­­тық деген­ мәртебе алуға сон­дай мүдделі бола тұрып, өз ұлты­мыз­дың шығармаларына неге ат­үсті қарайды? Бұл өте ойланды­ра­тын мәселе. Өйткені қазақ кө­рер­мендері қазақ театрына өз хал­қы­ның тәрбиесін алып, өзінің ұлт­тық үлгі-өнегесін көріп, кем­ші­лігі мен олқы тұстары болса­ оны да аңғарып, ойланып, тол­ға­нып, жан дүниесіне азды-көпті бол­са да ұлттық өзгеріс енгізу үшін барады. Ал біз болсақ олар­ға қазаққа түк қатысы жоқ сатыр-сұтыр, тарс-тұрс еткен, қисалаңдап билеп не болса соны айтатын шетелдік қайдағы бірдеңелерді көрсетеміз және мұны театрда жаңалық жасадық деп мақтан етеміз.

Сондай-ақ өркениетті ел­дер­­дің бәрінде сахнадағы қо­йы­­лым көркем туынды ғана емес, сонымен қатар халық тұты­натын, соның нәтижесінде мін­дет­ті түрде пайда беретін өнім деп­ бағаланады. Тақырыбы қан­ша­лықты керемет, көтеретін про­б­лемасы қандай маңызды бол­са да, көркемдік сапасы­ тө­мен, көрерменнің талап-тал­ға­­мына сәйкес келмейтін, қы­зық­тырмайтын шығармалар еш­қа­шан­ сахналанбайды. Театрға жұм­салатын қаржының әрбір тиы­нына дейін қатаң есепте, нақ­ты­ бақылауда болады. Ал біздің Қа­зақстанда репертуарға сапасыз пьеса қабылдаған немесе сәтсіз спек­такль қойып, ақшаны босқа жұм­саған жауапты адамдар ең бол­маса ескерту алыпты дегенді есті­ген емеспіз. Бұл да өркениетті ел­дердің театрларында жоқ рахат­ ­өмір!

Әрине, мұны біздің мем­ле­кет­тік театрдағылар да жақсы бі­леді. Мұндай әңгіме көтерілсе, «Жақ­сы пьеса жоқ, жалпы, бізде дұ­рыс драматург болмай тұр» де­ген әңгіме айтады. Әлгіндей әң­гіме айтатын театр басшылары қай драматургтің қандай шығармасымен танысқан, ол шығарманың кемшіліктері неде, қайта қарап, жөндейтін тұстары бар ма – бұл жөнінде бір ауыз сөз қозғамайды.

Демек театр жұмысын ұйым­дас­тыруға реформа жасау керек және бұған толық мүм­кіндік бар. Қазір еліміздегі әлеу­меттік-экономикалық сала мен саяси басқару жүйесінің бәрін­де алуан түрлі жаңарту жүру­де. Ғылым-білім жөнінде де көп­те­ген реформа қолға алынуда. Тек театрлардың жұмысын бас­қару мен үйлестіру баяғы 90-жыл­дар­­дағыдан өзгермеген. Яғни театрлардың жұмысын бү­гін­гі нарық заманына бейімдеу ба­рынша кенже қалған.

Сондықтан театрлардың жұ­мы­сын басқару мен үйлестіруді тү­бегейлі қайта қарап, қазіргі за­ман талабына сай нақты реформа жасау қажет. Бұл үшін бірін­ші кезекте Мәдениет және спорт министрлігі тара­пынан шынайы жанашырлық өте­ қажет.

– Мағира апай, сіз де пье­са­­­ жаздыңыз, драматур­гия­ са­ла­­сы­мен араласып көр­ді­ңіз. Бай­қау­лардан жүлде ал­дыңыз, сол же­ңімпаз шығар­ма­ларыңыз сах­нада неге қойыл­май­ды?

Мағира ҚОЖАХМЕТОВА,

жазушы-драматург:

– Қаламынан өрген пьеса­ла­ры­ның бәрі ұлттық театр өнеріне сү­белі үлес болып қосылып, осы жанрдың жықпыл-жырасын бес саусағындай меңгерген Сұл­тан­­әлі замандасыма сырттай сүй­сі­ніп, қызыққаным болмаса, өзім­ді кәсіби драматургтердің қата­ры­на қоспаймын. 2001 жылы­ ал­ғаш рет Қазақстанның халық әр­тісі Роза Әшірбекова туралы пьеса жаздым. Ізін ала «Көшім хан», «Мәншүк» деген пьеса­ларым дүниеге келді. Өзім Көкшетаудың казактар жаулап алған Зеренді өңірінде дүниеге келгеннен кейін болар, тарихтағы шындық пен әділетсіздікке байланысты осы бір қызықты ғылыммен айналысуға бұрыннан бір бүйрегім бұрып тұратын еді. Сөйтіп, 2008 жылы Көшім ханды тереңірек зерттеп, зерттеуімді пьесаға айналдырып, байқауға қатысып, жүлдегер атандым және оған қомақты қаржы да алдым. Батыр Бауыржан Момышұлы туралы жазғаныма да, Мәншүк тура­лы пьесама да жүлде иелендім. Бірақ жүлде иелене тұрып, пьесаларым сахналанбады. Мұның не себебі бар, оны да түсіне алмадым. Жүлде алған туындыларды сахналауға театр режиссерлері қызықпай ма? Режиссерлерге тым болмағанда Мәншүк тақырыбы тартымды болар деп ойлағанмын, бірақ кино жағында бірді-екілі режиссер қадам жасағанымен, театр тарапынан батыр қызымыздың ерлігін қаузаған тақырып тағы да қозғаусыз қалды. Өз басым «менің мынандай пьесам бар еді, қойыңдар» деп театр жағалап жүру­ді ұят санаймын. Драматург бүгін­гі қоғам өзгерісін, адамға қажет­ті құнды нәрсені тап басып тани алатын ерекше шығар­ма­шылық түйсіктің иесі болуы ке­рек­ деп ойлаймын.

Нұрлан ҚАМИ,

драматург, аудармашы:

– Сахна қойылымына жауап­ бе­ретін маман – режиссер. Соң­ғы 20-30 жылдықта драматургия айдалада қалды да, ре­жиссерлер ойына не келсе, со­нымен айналыса бастады. Алек­сей Толстойдың айтатыны­ бар: «Мен бұл спектакльді елу рет­ көргенмін. Елу бірінші рет көру­ге келіп отырмын. Бұл спек­такльді жатқа білемін. Қайта-қай­та көретін себебім, пьесаны оқы­ған кездегі кейіпкерлердің толғанысы менің жүрегіме қалай әсер етсе, актердің ойыны да мені тап сондай тебіреніске түсіріп, екеуінің бір толқында түйіскенін көру үшін барамын. Екеуі бір ырғаққа түскен кезде жүрегімде катарсис болады, менің жаным содан рахаттанады» дейді. Ал бүгінгі театрларда осындай ұстаным бар ма? Прозаик досым бар еді, осыдан жиырма жыл бұрын М.Әуезов атындағы академиялық театрдың «Қазақтар» деген спектакліне барыпты. Ханның рөліндегі бас кейіпкер басын қос қолдап ұстап еденге жата қалып әрі-бері домалайтын көрінеді. О заманда бұ заман, қандай хан еденде домалап жатады? Пьесаның авторы,­ ес­ті сөздің мәйегін сапырған Қали­хан Ысқақ ханды жерде домалатып қоймайтыны анық. Осы театрдың Мағжан Жұмабаев тура­­лы қойылымында да өрескел қателік бар. Мағжан құйындатып келіп үстелдің үстіне секіріп шығып өлең оқиды. Ақын болмақ түгілі, жынды болса да, қай қазақ үстелдің үстінде ойнақтап жүруші еді? Қазақтың қасиеті мен құндылығы бойына сіңген Мағжанға бұл мінез тіпті жат болуы керек еді. Осының бәрі кімнің кінәсі, әрине, режиссердің. Режиссер өзі қойып жатқан спектакльдегі кейіпкер образына таным тұрғысынан келе алмайды. Сахнадағы бірталай кемшілік режиссердің біліксіздігінен болады. Осы себептен бүгінде театрға аяғым тартпайды. Өйткені бәрі де өтірік. Ситуация да өтірік, сөз де өтірік, бұл өтірікпен режиссерлер кімді сендіре алмақ?

Ең өкініштісі, драма­тург­тер­­­дің не жазып, не қойып жат­­қа­ны­нан режиссерлер бейха­бар. Шығармашылығымен та­ныс­ емес. Жазушылар ода­ғы­ның­ жанында драматургтер­ сек­ция­сы­ жұмыс істейді. Солар­дың жұ­мы­сы­мен танысып, «қор­жы­ның­да не­ бар?» деп сұрап жатқан бір ре­жиссер жоқ. Сайып келгенде, дра­матург пен режиссердің арасында бірлік жоқ.

– Ендеше, сауалымызды­ ре­­­жиссерлерге қарай бағыт­та­­­ға­нымыз жөн болар. Бүгінгі театр­ға қандай пьеса керек?

Мұрат АХМАНОВ,

Ғ.Мүсірепов атындағы ака­де­миялық балалар мен жас­өс­пі­рім­дер театрының режиссері:

– Бүгінде театрлардың даму дең­гейі бірдей емес және бұл бір есептен, дұрыс. Талпынысы, ұста­нымы, бағыты әртүрлі бол­ған­дықтан, ізденіс те соған сәй­кес жүреді. Театрда көп мә­се­лені қаражат шешетін болар, тәуелді ететін басқа да түйт­кілдері болуы мүмкін. Алай­да­ негізгі мәселе Мәдениет және спорт ми­нис­трлігінің идеологиясында. Ұлт­тық құндылықты дәріптеу, ұлтымыздың жақсы дүниесін жарқыратып жарнамалау жағы кем­шін. Сіздер айтып отырған тарихи тақырыптарды сахналау үшін арнайы мемлекеттік тапсырыс керек. Режиссерге тапсырыс берілсе ғана әрі қарай көркем ізденіс жұмысы бастала­ды.­ Ол үшін драматургиялық шы­ғармаларға конкурс жарияла­на­ды, солардың ішінен режиссер­ өз танымына тура келгенін таң­дап­ алады. Өзім режиссурамен­ ай­на­лысқалы бері қаншама ұлттық мә­селеге назар аудардым, қал-қа­ді­рім жеткенше сахналадым.

Әридаш ОСПАНБАЕВА,

М.Әуезов атындағы ұлттық театр­дың режиссері:

– Менің пікірім дра­матургтерге­ д­е, театр­та­ну­шы­ларға ұнамауы мүм­кін. Жоғарыдағы драматург ағам­ның сөзімен келіспеймін. Себебі режиссер , алдымен суреткер, жалаң нәрседен жаңа дүние тудырушы адам. Оның өзіндік ойы бар. Көрермен немесе басқа бір көк аттының келіп: «сен былай жасасаң» дегеніне режиссер мойынсұна бермеуі керек деп ойлаймын. Сол себепті біз дербес тұлғамыз. Сол үшін де біз өнер тудырушы адамбыз. Кейде маған: «сен неге инсценировкаға бардың, неге заманауи драматургияны сахналамайсың?» деген сұрақ қойылады. Драматургияда ауытқушылық бар, жетіспейтін кемшін қыры жетерлік. Кейбір пьесаны қолыңа алып оқисың – әдемі. Бірақ радиоспектакль сияқты, сахнаға жарамайды. Қойылымға айналдыратындай әрекет жоқ, шым-шытырық шиеленіс жоқ. Түсінесіз бе? Сөйтіп, әлгі пьесаны әрі аударып, бері төңкеріп, өзегіндегі бір түйір ойды тауып, негізгі мәніне үңіліп, әрекет құрасың. Күлді-көмеш жазылған кішкентай дүниені үрлеп-үрлеп, қоғаммен үйлесім табады-ау деген ойды екшеп алып, жұмыс жасауға тура келеді. Соған қарамастан, қоюшы режиссерлерге сын, көңіл толмайтын пікір көп айтылады. Сондықтан құрметті драма­тургтер, режиссерлердің сі­з­дер­ге де айтатын өз уәжі бар­. Бәріміз бір театр өнеріне қыз­мет етіп жүрміз, сіз өз сала­ңыз­бен айналысыңыз, біз өз жұ­мысы­мыз­бен айналысайық.

«Не мәселе өзекті, қай тақы­рып­ты қозғауға болады?» деген­ сұрақ қойылып отыр. Драма­тур­гиясы шымыр болса, бәрін қоз­ғауға болады. Егер көңілден шы­ғатын таза драматургиялық шы­ғарма болса, ойланбастан қояр едім. Бірақ өкінішке қарай, ондай дүние жоқ. Болған күннің өзінде автормен келісе отырып, кемшін тұсын жетілдіріп, материалға өзгеріс енгізуге тура келеді. Неге? Себебі шығарманы құт­қару керек! «Қаракөз» сияқ­ты­ керемет шығарма келіп тұр­са, неге қоймасқа? Қазақ драма­тургиясында «Қарагөз» дең­гейін­дегі дүние қайта туа ма? Қай­дам. Мен қазір театрдың көр­кемдік кеңесінің мүшесімін. Шы­ғар­ма­шы­лық құрамда жүрген соң бізге театр­дың әдебиет бөліміне келіп түс­к­ен жаңа пьесаларды оқуға бе­реді және біз оны міндетті түрде талқылаймыз.

– Отырып қалған қыз­дар­дың, жалпы жас­тар­ мәселесін қоз­­ға­ған «Жүрегімнің иесі»­ ат­ты жас драматург Айда­на­ Ала­манның пьесасын қой­ды­ңыз­­. Пьеса мәтіні әжептәуір өз­ге­­­ріске түсті. Сіздерге мәтінді қа­й­та жазып шыққан дұрыс па, әлде дайын күйде келуі керек­ пе?

Әридаш ОСПАНБАЕВА,

режиссер:

– Дайын күйде келсе, ғанибет болар еді. Бірақ әлі маған ондай дүние келген емес. Дайын күйде тек А.Володиннің «С любимыми не расставайтесь!» деген пьесасын «Сені сағындым» атауымен Астанадағы театрдың бірінде сахналадым. Ойлануды қажет етпейтін дайын пьесамен жұмыс істеудің рахатын сол кезде түсіндім. «Кемшіліксіз» деген А.Володиннің өзін де өзгертуге тура келді. Режиссурада онсыз болмайды. Режиссер кемшілікті түзеумен емес, режиссурамен айналысуы керек. Драматургияның жетпеген жерін жарықпен аламыз, түтін саламыз, басқа да эффект береміз. Өйткені бізге қалай да пьесаны құтқару керек. Айдана Аламанмен жақсы тандем болды. Себебі ол да жас, мен де жаспын. Нақты ойға құрылған Айдананың 5 әлде 6 беттік пьеса­сы әйел тағ­ды­рына алаңдайды. Пьесаның аншлагпен жүріп келе жатқанына, міне, алты жыл болды, бір ай бұрын билет алмаса, көрермен кіре алмайды. Шүкір.

– Қолғанат, сіз қызмет ететін М.Әуезов атындағы ұлттық театрға жылына орта есеппен­ қанша пьеса түседі? Дерек бар­ ма? Естуімізше, жазылған пьеса­­ жүлде алған күннің өзінде театр­дың Әдебиет бөлімінде, дирек­торлардың үстел суырмаларында шаң басып, үйіліп жатады дейді, сол рас па?

Қолғанат МҰРАТ,

драматург:

– Театрдың әдебиет бөліміне тапсырылған пьесалардың бәрі режиссерлерге таратылады. За­ма­­­науи тақырып керек пе, әлде та­рихи жанр, мүмкін классика қажет пе, соның ішінен режиссер өзіне керегін таңдап, тауып алады. Режиссер өз қалауымен, ұзақ уақыт толғанып, ішінде қайнап піскен жобаға қол артатыны белгілі. Екінші мәселе, театрдың саясатына да байланысты.

– Жас режиссерсіз, жаңа бір туынды қойғыңыз келеді де­лік. Алдыңызда «сен тұр, мен ата­йын» деген драматургтер ар­миясы отыр. Академиялық театр­дың режиссері ретінде сізді қандай тақырып, не мәсе­ле­ толғандырады?

Әридаш ОСПАНБАЕВА,

режиссер:

– Жұмыс талабы мен ережесіне сәйкес әр режиссер жыл сайын негізгі үш тақырыпты алады, мұның сыртында режиссердің жеке жұмысы деген тағы бар. Режиссер ретінде мені қарапайым адамның тағдыры, трагедия, махаббат қызықтырады. Бірақ мұндай шығарма жоқ. Аға буын драматургтермен араластығым аз болғанымен, өзім қатарлы жастармен, театртанушылармен етене байланыстамын. Бұл әңгіме біздің ортамызда жиі талқыланады. Кенесары хан ба, Махамбет пе, Мәншүк пе, егер драматургиясы мықты болса, таңдап-талғап жатпастан, қолға алып қояр едім.

– Жоғарыда «Пьесамды алы­п­­ жүгіріп жүремін бе?» деп ай­­­­тып қалдыңыз. Бүгінгідей ақ­па­­­­­ра­т­­тың ағылған заманында на­­­си­­хат жағы кемшін, жазылып­ жат­қ­ан материалдардың жет­пей жатқан жағы тағы да бар деп дабыл қағып отырмыз. Осы мәселеде театрмен, режиссермен автордың арасында жақын байланыс керек-ақ...

Нұрлан ҚАМИ:

– 2008-2009 жылдары­ елі­міз­дегі ең белгілі театр режис­сер­лерінің бірі теледидардан сөйледі. «Пьеса жоқ, драматургия өлді, театрға ешкімнің жаны ашымайды, қоятын пьеса­ таба алмай отырмын», деп еңірегенде етегі жасқа толып тұр екен. Ерте­ңінде телефон соғып хабар­ласып: «Осы әңгімеңіз рас болса, аз-кем­ әңгімелессек», деп өті­ні­­­шім­­ді білдірдім. Ол кезде «Хан Кене» деген жалғыз-ақ пье­сам бар еді. Алдына қойып кеттім. «Кейін хабарлас», деді. Сол «кейін» деген кері кеткен сөз тағы екі ай күттірді. Сондағы ол кісінің айтқаны: «Мына пьесаң қиын екен, күрделі екен», деді. Үйреншікті сырғытпа сөзбен шығарып салды. Жарайды, одан әрі кеттік, одан кейінгі директорлар тұсында да үш-төрт пьесамды көтеріп бардым. Бәрі де нәтижесіз аяқталды. Себебі режиссерлер жазған пьесаңды оқымайды.

– Мұнда жас драматургтер отыр. «Егер пьеса өткір болса,­ қо­ғамды толғандыратын мә­се­ле болса, ол сөзсіз қойылады ғой» деген пікір айтылып жатыр. Солай жазып жүрген жас­тар­ бар екенін білемін. Drama.kz­­ құрылғалы бір­ге­ келе жатырсыздар. Клас­си­калық үлгі­дегі ескі драма демей-ақ қояйық, бірақ өт­кен­мен салыс­тырғанда жаңа драма­ның­ айырмашылығы қан­дай? Сіз­дер­ қалай ойлайсыз­дар?­ Әлде жа­ңа драма деген бос сөз бе?

Әлібек БАЙБОЛ,

драматург:

– Мұнда айтылған кейбір ойлармен келісемін, кейбірімен келіспеуге де болады. Ол адам­ның­ ішкі ұстанымына байланыс­ты­ болар. Кейде пьесаларды жан-жақ­тағы театрларға жіберген кезде бір режиссерге ортаңқолдау көрінген дүниені екінші режиссер ұнатып, қуана қабыл алып жатады. Тақырып жағынан, форма, стиль жағынан да солай. Бұл жерде адами фактор жоғары тұруы керек деп есептеймін. Осы тұрғыдан келгенде егер белгілі бір режиссерге пьеса ұнамаса, ол бүкіл Қазақстан театр­ларына ұнамайды деген сөз емес. Елімізде алпысқа жуық театр бар. Мемлекеттік және жекеменшік театрлар бар, Театр қайраткерлер одағы жұмыс істеп жатыр. Әр театрдың Әдебиет бөлімі бар. Пьесаларыңызды сол жаққа электронды пошта арқылы жолдасаңыздар болады. Кейде режиссерлерді де түсінеміз. Бірі ойда, бірі қырда жүреді. Пьесаның электрондық поштаға бірден классика болып топ етіп түсе қалмайтынын драматург қаламдастардың өздері де біледі. Біріншіден, ол ұзақ үдерісті өткереді. Алдымен, тақырыпты зерттейді. Екінші, кейіпкерлер жүйесін түзеді. Үшінші, үстіне киімін кигізеді, яғни формасын іздейді. Тек содан кейін ғана ой қазанына салып, қайнатып барып жазады. Оған да кемінде 3-4 ай уақыт жұмсалады. Тоғыз қабат торқадан шыққандай ұзақ толғатып жазған дүниең театрға осылай ұсынылады. Театрда да кейде айлар бойы ұзақ жатып қалады. Мәселен, «Туған күн» деген пьесаны аударып едім, екі жылдай порталда жатып, режиссер Болат Ұзақовтың көзіне түсіп, Астанада қойылды. Сондықтан бұл ретте біреуді кінәлағым келмейді. Бұл жұмыс үдерісі, кейде режиссерлер өздері хабарласып: «Мынадай тақырыптарды жазып бере аласыз ба?» деп тапсырыс беріп жатады. Әдебиеттегі жолымды прозадан бастадым, ал ақындар бір өлең жазса да, келесі күні әлеуметтік желілерге шығып, аудиторияны аузына қаратып, дүрілдетіп ала жөнеледі. Драматургияның басына мұндай бақ бұйырмаған, әдебиетке талпынғандардың бұл жанрдан сырт жүру себебі де сонда. Баяғыда Қалағам, Қалихан Ысқақ ағамыз: «Бір пьеса жазғанша бір роман жазғаным артық еді» дейтін. «Неге?» дейміз ғой, «Роман оқылады ғой, ал пьеса сахналана ма, жоқ па, белгісіз» дейтін күрсініп. Расында да, нәтижесі 50 де 50,­­­­ оған уақытыңды жұмсайсың, денсаулығыңды бересің, ізденісі де ауыр. Ал ол маңдай тердің бәрі сахнаның сыртында қалады да, ол еңбегіңнен режиссер де, театр­ сыншысы да бейхабар қалуы мүмкін. Жазғаныңның бәрі сахналануы міндет емес болар. Бізден кейін де ұрпақ келеді. Оқырман бар, көрермен бар, оқып, өзіне қажеттісін екшеп алады. 2021 жылды Мемлекет басшысы «Балалар әдебиеті жылы» деп жариялады. Одан кейінгі 2022 жылды «Балалар жылы» деп белгіледі. Бір қынжылтатыны, осы екі жылда қазақ театрында қозғалыс болған жоқ. Арнайы атау иеленген екі жылда балалар драматургиясына қа­тысты көптеген премьера қоюы­­­мыз керек еді. Бірақ ол жылды­ өт­керіп алдық. Пьесаның бәрі ересектерге арналып жазылады. Өз басым балалар драматургия­сына көбірек көңіл бөлемін. Режиссер, драматург, актер – осы үшеуі сахна мүддесіне қызмет етуі керек. Ал көрермен – біз дайындаған өнімді қабылдайтын таразы.

Амангелді МҰҚАН:

– Рахмет, Әлібек. Аударма дегеннен шығады, бұл мәселемен кезінде мүйізі қарағайдай классик, драматургтеріміздің өзі белсене айналысқан. Бұның бір пайдасы бар. Драматург өседі. Шетелдік авторлардың мықты деген пьесасын аударып отырып, сол тәжірибе негізінде ол өзінің шығармашылығын айқындайды. Міне, осы жағынан алғанда, маған Әлібектің позициясы ұнайды. Күні кеше ғана Әдебиет институтында 95 жылдығы аталып өткен әдебиеттанушы, аудармашы Жұмағали Ысмағұлов ағамыздың бес кітабының тұсаукесері болды. Бальзактың, Чеховтың пьеса­ларын майын тамызып отырып тәржімелеген аударма ісінің қара нарының қай еңбегі де сапалы. «Қазақ тіліне аударуға келгенде қаламгерлеріміздің шеберлігі төмен, аударманың сапасы түсіп кетті» деп қазір дабыл қағамыз ғой, осы пікірде шындықтың ұшқыны жатқанына Жұмағали ағамыздың кәсіби биік талғаммен жасап кеткен дүниелері дәлел, сол еңбектердің нағыз классикалық аударма екеніне бүгін көзіміз жетіп отыр. Сол себепті біздің драматургтер аударма мәселесін де назардан қағыс қалдырмауы керек. Шекспирді аударған М.Әуезов, Ә.Кекілбаев аудармаларының сапасы, әсері түпнұсқадан кем емес. Көрерменнің жүрегіне жететіні де сол себептен болса керек.

Жазған дүниесі Астанадағы бас сахнада қойылып, өзекті тақырыптарды көтеріп жүрген Жәнібек Әлікен деген жас авторымыз бар. Классикалық үлгідегі драматургия мен бүгінгі драматургтердің арасында бір өзгеріс болды ма? Бүгінгі өзекті тақырыптарды көтеріп жүрген сіздің ойыңыз қандай, Жәнібек?

Жәнібек ӘЛІКЕН,

драматург:

– Әридаш замандасым дұ­рыс­ айтады. Нашар жазамыз. Дра­ма­тур­гияның деңгейі түсіп кетті. Себебі таным көзқарасымыз кең емес. Бұл біз ізденбейміз деген сөз емес. Драматург материалды қайдан алады? Спектакльді көріп, салыстырып отырып алады. Күнтізбе парағындағы мерейтой иелерінің атаулы күндерін түгендеумен, науқандық насихатпен драматургия дамымайды. Драматург уақыттың алдында жүруі керек. Оның пьесасы қай кезеңде қойылса да, сол кезеңнің өзекті мәселесін қозғап тұруға тиіс. Біз осылай жаза алмай жүрміз. Әйтпесе, қазір драматургтерге зор мүмкіндік берілген. Терезеге қарап отырып жаза берсең, төңірек тегіс драма. Өткенде жекеменшік театрдың қойылымын тамашалауға бардым. Төменгі қабатта театр, төбесінде ЛГБТ-ның түнгі клубы тұр, тарс-тұрс дыбыс сахнадағы спек­такльді естіртпейді. Осы­ның өзі – дайын тұрған драма. Драма­тургтерге Үкіметтен қол­дау­ керек. Мысалы, халық­ара­лық театр фестивальдері өтеді. Театр өнері үшін маңызды саналатын дүбірлі сайысқа театр ұжымдарымен бірге тек сыншы­лар, театртанушылар барады­. Мұндай шетелдік бәсеке-бай­қау­ға драматургтер ешқашан бар­ған емес. Сол жерде драматур­гтер де тізіліп отырса, несі айып? Шетел драматургтерінің қаламы әрлеген қойылымдармен таны­сып, оларды қызықтыратын тақы­рыптарды, бағыт-бағдарын көр­гені дұрыс. Таным көкжиегі кеңей­геннен кейін шабыт оянады.

Режиссерлерге де аздаған базынамыз жоқ емес. Былтыр Drama.kz басқосуында бүкіл режис­серлер бір шығарманы алып талдап, ішегін тартып, «сұмдық екен», «шедевр екен» деп басын шайқап, қайта-қайта шұқ­шиып қарап жатты. Қандай шығарма екені ішімде қалсын. Оқып көрдім, түк түсінбедім. Әлгі пьесаға актерлер де аузын ашып, көзін жұмды. Бұл не, снобизм бе? Түсінбеген нәрсені білетін адам секілді өтірік таңырқау ма, «корольдің жалаңаш екенін еш­кім айтқысы келмеген» ішкі кембағалдықты жасыру­ ма­, тү­сін­бедім. Ең ғажабы, режис­сер­лер­дің көпші­лігіне осы мінез тән.

Пандемиядан кейін көп адам­ның ішкі құндылығы өзгерді. Қа­зір адамдар театрларға, кино­театр­ларға ағылып барады. Бүкіл қоғам­дық мәдени орында адам толып отыр. Бұл – өте жақсы үрдіс. Театр осындай ғажап ке­йіп­ке енгенде пьесаларың қойы­лып жатса, көңіліміз өсер еді, әрине. Жақсы дүние жерде қалмас, ал көркемдік сапасын төмен санаса, режиссер қырық сылтауын алға тартып, сыпайы бас тартатыны белгілі. Яғни пьесаң нашар,осы шындықты ауыр болса да, мойындауға тура келеді. Бұл қалыпты жайт. Демек драматургтің «Мен ұлы едім, режиссер менің деңгейіме жетпеді» деп ойлағаны дұрыс емес. Өсу керек. Өрені биіктету керек.

«Ащы шындық айтылмайды» деген пікір көп айтылады. Астана театрында «Үнсіздік» деген пьесам қойылды, мұнда шындықты тіке, маңдайға ұрғандай етіп анықтап айтуға тура келді. Кө­рермен жылы қабылдады. Халық астарлап айтқаннан, жұмбақтап сөйлегеннен шаршап кеткен екен. Бар шындықты бүкпесіз ашып айту керек екен. Осыған көзім жетті.

Қазақ театры өзінше, өз бағы­тында жақсы дамып келе жатыр. Бірақ дей тұрғанмен, әлемдік театрлармен салыстырғанда әлі де кенже қалып келе жат­қанын мойындауымыз керек. Өйткені кеңестік кезеңнің өзінде пьесасын бүкіл одақтас республикалардың театрлары таласа-тармаса бөліп алып, шығармасымен таңдай қақтырған дүр-драматургтеріміз болмады. Қырғыз, орыс, өз­бек,­ татар драматургтерінің шы­ғар­­маларын үздіксіз сахна­лап­ келеміз, қазақтың қай­­ дра­ма­­­­тургінің пьесасын Ре­сей, Қыр­ғызстан, Өзбекстан театр­ла­­рының сахнасы сән-сал­та­на­тын­ асырып қойған екен? Яғни әде­биеттің күллі жанры өзінше өркен жайын, өрлеп жатқанда, драматургия жанры бойынша биік деңгейден табыла алмадық. Ащы да болса, ақиқат осы.

Дөңгелек үстелді  дайындаған

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»

Ұлттық мәртебеге мүдделі театрлар ұлтқа жақын ба? (egemen.kz)