БАҚ біз туралы

Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ ұлттық академиялық драма театрының «Ай мен Айша» қойылымы биыл Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылыпты. Театр өнеріне Мемлекеттік сыйлық соңғы рет қай жылы берілгені есімізде жоқ. Тәуелсіздік жылдарында еліміздегі бірегей сыйлыққа ие болған спектакль жоқ болуы да мүмкін. Демек, биыл айтулы сыйлықты театр майталмандарының ерен еңбегіне берген дұрыс деп ойлаймын. Өнердің барлық саласы өз уақытында еленіп, тиісті бағасын алуы керек. «Ай мен Айша» – соңғы жылдары сахналанған ең үздік драмалардың бірі десек болады. Қазақтың айтулы перзенті Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айша» өмірнамалық романын білмейтін оқырман кемде-кем. Ондағы Айша, Барысхан секілді кейіпкерлердің өміріне үңіліп, ерлігіне тәнті болмаған, қайсарлықтарына қуанбаған оқырман аз шығар. 1937-1938 жылдардағы қызылдардың репрессиясын, аштық пен соғысты арқау еткен шығарма – әдебиетіміздегі үздік туындылардың бірі. Әуезов театры осы шығарма мен жазушының «Мылтықсыз майдан» повесін өзек етіп, эпикалық қойылымды көрерменге ұсынған болатын. 2015 жылы сахналанған қойылымға Шерхан Мұртазаның өзі қатысып, «өзінің ғана емес, зобалаң жылдарды көзімен көрген миллиондаған адамның тағдырын арқау еткен» қойылымға алғысын білдірген болатын. Сол қойылымның өңделген нұсқасы театрда қайтадан жаңғырып, көрерменнің көзайымына айналып үлгерген еді.

Жақында ғана ҚР Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған «Ай мен Айша» қойылымы қабырғасы қайысқан қазақтың қайғылы кезеңін суреттеген жауһар дүние. Айға мұңын шаққан Айшаның  алыстан қол бұлғаған үкілі үміті бар - саналы ұрпақ құстай еркін самғаса  елдің еңсесі тіктелер, жоғалтқанын қайтарар, құндылығын қастерлеп, асыл мұратты бабалардың ізін басар деген.2015 жылы тұсауы кесілген, әлі де  Ұлттық театр сахнасынан түспеген қойылым режиссері Тұңғышбай әл-Тарази, сахналық үлгісін жасаған Еркін Жуасбектер күллі қазақ әйелдерінің аяулы образына айналған Айшаның батыл болмысын күрескерлік рухы арқылы ашуға бел байлаған. «Ай мен Айша» романы бала Барысханның көзімен жазылса, қойылымда да оқиғалар арасын жалғаған Барысхан-Шерханның естеліктері оқылуы жүрек тебірентерлік тапқыр шешім. Классик жазушы Шерхан Мұртазаның тұтас шығармашылығын алсаңыз, бұғаудағы басын арашалай алмай ақырған арыстардың, солақай саясаттың құрбаны болған құндылықтарды жоқтау секілді, ішіңіз қасқырша ұлиды. Сондықтан да «Ай мен Айшаның» сахналануынан көрермен қашан да қасіретке толы картинаны күтері сөзсіз. Алайда, «Ай мен Айшаның» сахналық үлгісі бөлек, қайғыра отырып көңіл кеңістігін ашар көріністерге елеңдейсіз, қападар бола отырып алғаусыз таза қазақ қалпына, аңғал болмысына сүйсінесіз. Айшаның болмысын тереңірек қозғап, қойылымның драматургиялық дамуын ширықтыра түсу үшін жазушының «Мылтықсыз майдан» атты шығармасынан да оқиға мен кейіпкерлерді біріктіргенін байқаймыз. 

Өнердің әр саласының өз даму заңдылығы бар. «Алдымен туған Сөз еді, сол Сөз – Құдай болатын...» (А.Сүлейменов аудармасы), қисынынан келгенде, бүгінгі театр мен кино өнері өз дербестіктерін қорғап, осы Сөзден, яғни көркем сөз – әдебиеттен қанша аулақтағысы келсе де, қандай да шоқтығы биік спектакль не көркем фильмнің түп негізінде көркем сөз жататынын мойындамасқа болмайды. Бүгінгі таңда әсіресе әлем өнерінде әдеби шығармалар негізінде түсірілген фильмдер мен қойылған спектакльдер миллиондаған көрерменнің көңілінен шығып, әлемдік көркем өнерге олжа салып отыр. Мұндай жақсы үрдістен қазақ өнері де кенде емес. Біз азды-көпті пікір білдірсек, биыл Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылып отырған спектакль – М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театрының «Ай мен Айша» спектаклі – осы үрдістің көркем бір бейнесі. «Ай мен Айша» дегенде, әрине, бірден көрнекті суреткер, мемлекет және қоғам қайраткері Шерхан Мұртаза есімі ауызға оралады. Тағылымды да сырт көзге даңғыл көрінгенімен, кедергілері де аз болмаған, кей тұстардағы тағдыр жолы тайғақ болды; сонау 1980–1989 жылдары «Қазақ әдебиеті» газетіне Бас редактор болып тұрған кезінде, арасында осы жолдардың авторы да бар, бір топ жастың, мүмкін, рухани толысуға бет алуына, кеңірек категориялармен ойлай білуге, ұлтжандылыққа, ұран-даңғазасыз-ақ елсүйгіштікке тәрбиелеген үлкен мектебі еске түседі. Шер-ағаның кітаптарын, оның ішінде «Мылтықсыз майдан» повесін, кейініректе «Ай мен Айша» роман-дилогиясын бас алмай оқып шыққанбыз. «Ай мен Айшаның» жөні бөлек – тәуелсіз қазақ әдебиетінің классикасы. Классиканың сахналық нұсқасын жасаудың әртүрлі әдісі бар. Әсіресе соңғы кезеңде ұлттық классикамызды сахналауда жастар арасында жаңалықтың жөні осы екен деп, шығарма жайына қалып, инсценировка авторы немесе режиссер өз идеяларын «қызықтайтын», заманауи деген көркемдік ізденістерінің кейде шектен тыс оғаштыққа ұрынатын жағдайлары да кездесіп қалады. Ал «Ай мен Айша» қойылымы туралы сөз өзгеше.

Ш.Мұртазаның «Ай мен Айша» романы мен «Мылтықсыз майдан» повесі желісімен сахнаға лайықталған «Ай мен Айша» драмасы М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театрының сахнасында жүріп жатыр. Қоюшы режиссері – Қазақстанның халық әртісі Тұңғышбай әл-Тарази, сахналық нұсқасын жасаған – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Еркін Жуасбек, қоюшы суретшісі – Мұрат Сапаров. Көк бөрінің көз жасы Жазушы Шерхан Мұртазаның екі бірдей шығармасын біріктіріп, бір пьеса жазып шығу арқылы инсценировка авторы қойылымның ауқымын кеңейтіп, қазақ ұлтының бойындағы небір асыл қасиеттерді, дүниетанымдық ерекшеліктерді айшықтаған. Барысханның автордың өзі екені түсінікті, бұл – автобиографиялық туынды. Спектакльдің құнды тұстарының бірі де осында. Бүкіл қазақ үшін қастерлі есім – Шерхан Мұртазаның өз анасына, балалық шағы мен туған мекеніне жасаған рухани тағзымы іспетті бұл туындылар қазақ өнерінің қара шаңырағы М.Әуезов театрында қайта түлеп, өзінің сахналық ғұмырын бастады. Жазушының көзі тірісінде сонау Тараз қаласынан Алматыға арнайы келіп тамашалаған, батасын беріп, ризашылығын танытқан нышаналы дүние.

2024 жылғы Қазақстан Республикасының Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссияның шешімі бойынша Ш. Мұртазаның «Ай мен Айша» романы мен «Мылтықсыз майдан» повесі желісімен жазылған «Ай мен Айша» драмасы (өңделген нұсқасы) алдын ала іріктеуден өтті. Осыған орай қойылымның режиссері, Қазақстанның халық артисі, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, «Парасат» орденінің иегері, профессор Тұңғышбай Жаманқұловтан сұхбат алған едік.

2024 жылғы Қазақстан Республикасының Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссияның шешімі бойынша "Ай мен Айша" драмасы (өңделген нұсқасы) алдын ала іріктеуден өтті және конкурстың келесі кезеңіне жіберілді, - деп хабарлайды Bugin.kz порталы. Аталмыш спектакль Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театрының репертуарында көрсетілуде. Спектакль жазушы Шерхан Мұртазаның "Ай мен Айша" романы мен "Мылтықсыз майдан" повесі желісімен ҚР еңбек сіңірген қайраткері Еркін Жуасбек жазған драма бойынша қойылды.